Γιατί μερικοί άνθρωποι μιλούν για «εθισμό» όταν αναφέρονται στην κατανάλωση φαγητού;

Ο εθισμός χαρακτηρίζεται από ακατανίκητη τάση για χρήση μιας ουσίας, από την ανεξέλεγκτη κατανάλωσή της και από την ύπαρξη στερητικών συμπτωμάτων (π.χ. άγχος και εκνευρισμός), στις περιπτώσεις που παρεμποδίζεται η πρόσβαση στην ουσία αυτή. Οι άνθρωποι που υποφέρουν από διαταραχές πρόσληψης τροφής, όπως η εκδήλωση αδηφαγικών επεισοδίων, η ψυχογενής ανορεξία και η βουλιμία, τείνουν να εμφανίζουν τα συμπτώματα αυτά, γεγονός που φανερώνει την ύπαρξη ομοιότητας στον τρόπο με τον οποίο το σώμα αντιδρά σε καταστάσεις εξάρτησης από φαρμακευτικές ουσίες και σε καταστάσεις ανεξέλεγκτης τάσης κατανάλωσης τροφής.

Υπεύθυνα για την αίσθηση ευχαρίστησης που προέρχεται από την κατανάλωση τροφής και τη χρήση ναρκωτικών ουσιών είναι κάποια κοινά μονοπάτια στον εγκέφαλο. Για παράδειγμα, μελέτες σε ποντίκια έδειξαν ότι η επαναλαμβανόμενη και υπερβολική πρόσληψη ζάχαρης μπορεί να ευαισθητοποιήσει τους υποδοχείς ντοπαμίνης στον εγκεφάλο (μία ουσία που παράγεται στον εγκέφαλο όταν νιώθουμε ευχαρίστηση) με τον ίδιο τρόπο που τους ενεργοποιεί και η κατάχρηση παράνομων ναρκωτικών ουσιών. Μελέτες σε ανθρώπους που χρησιμοποιούν τεχνικές νευρικής απεικόνισης του εγκεφάλου, η οποία επιτρέπει την απεικόνιση της δομής και της λειτουργίας του, δείχνουν, επίσης, ομοιότητες μεταξύ των φυσιολογικών αντιδράσεων απόκρισης στην προσμονή ενός εύγεστου φαγητού και στην κατάχρηση ναρκωτικών – για παράδειγμα υπάρχει απελευθέρωση ντοπαμίνης στις ίδιες περιοχές του εγκεφάλου.

Το επιχείρημα ενάντια στην έννοια του «εθισμού στο φαγητό»

Παρά τις ομοιότητες μεταξύ των δύο αυτών καταστάσεων, η μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων που έχουν κατηγοριοποιηθεί ως «εθισμός στο φαγητό» δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως εθιστικές συμπεριφορές. Η κατανάλωση τροφής είναι μια περίπλοκη συμπεριφορά, η οποία συνδυάζει, πέρα από το σύστημα της ευχαρίστησης/ανταμοιβής, πολλές διαφορετικές ορμόνες και συστήματα στο σώμα. Πρόσφατη έρευνα έδειξε την ύπαρξη ορισμένων διαφορών στις αλλαγές που προκαλούνται σε αρκετούς νευροδιαβιβαστές μετά τη χρήση ναρκωτικών ουσιών και την έντονη ανεξέλεγκτη κατανάλωσης τροφής. Εξάλλου, κάθε ευχάριστη εμπειρία που ζούμε – ομορφιά, μουσική, σεξ, ακόμα και άσκηση- σχετίζεται με εκκρίσεις ντοπαμίνης, όμοιες με αυτές που προκαλούνται από ένα γεύμα υψηλό σε λιπαρά. Παρ’ όλα αυτά, οι παραπάνω καταστάσεις χαρακτηρίζονται από ευχαρίστηση και όχι από εθισμό. Οι ερευνητές προτείνουν διαφορετικές εξηγήσεις για όλα τα παραπάνω.

Η έντονη επιθυμία για ένα ευχάριστο τρόφιμο (όπως είναι η σοκολάτα) έρχεται σε αντίθεση με την καθιερωμένη πολιτιστικά ανάγκη περιορισμού της πρόσληψης τροφής, γεγονός που καθιστά την επιθυμία για φαγητό μεγαλύτερη και την μεταφράζει ως εθισμό (π.χ. στη σοκολάτα). Μια άλλη εξήγηση θα μπορούσε να είναι ότι σε μερικά άτομα υπάρχουν διαφορές στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζονται τα ερεθίσματα της κατανάλωσης τροφής που είναι παρόμοια με αυτά που προκαλεί το ερέθισμα του εθισμού, με αποτέλεσμα την αύξηση της θέλησης για κατανάλωση διαφόρων ποσοτήτων και ειδών φαγητού.

Λαχτάρα για φαγητό και διαταραχές πρόσληψης τροφής

Ο όρος «λαχτάρα για φαγητό» είναι πιο κατάλληλος από τον όρο «εθισμός στο φαγητό». Πρόκειται για την έντονη επιθυμία κατανάλωσης ενός συγκεκριμένου φαγητού ή είδους, στο οποίο είναι δύσκολο να αντισταθούμε. Η αλήθεια είναι ότι η λαχτάρα για διάφορα τρόφιμα είναι ένα σύνηθες φαινόμενο. Σχεδόν όλες οι γυναίκες και οι περισσότεροι άντρες έχουν βιώσει κάποιας μορφής ακατάσχετη επιθυμία για τρόφιμα σε κάποια στιγμή της ζωής τους. Πιο συχνή είναι η λαχτάρα για κατανάλωση σοκολάτας (40% των γυναικών) ή γενικότερα για τρόφιμα υψηλά σε λιπαρά ή/και ζάχαρη, ή υψηλά σε υδατάνθρακες.

Η λαχτάρα για φαγητό είναι πολύ σημαντικό θέμα, γιατί μπορεί να παίζει ρόλο στην υπερφαγία που παρατηρείται σε καταστάσεις, όπως η αδηφαγία, η βουλιμία, η παχυσαρκία, αν και το ερώτημα για τη σχέση αυτή παραμένει ακόμα ανοιχτό. Υπάρχουν πολλές θεωρίες που εξηγούν τη σχέση μεταξύ της λαχτάρας για κατανάλωση τροφής και των διαταραχών πρόσληψης τροφής. Ανάλογα με τον συγγραφέα, έμφαση μπορεί να δίνεται, είτε στους φυσιολογικούς ομοιοστατικούς μηχανισμούς είτε στους μηχανισμούς εκμάθησης, στους οποίους εμπλέκονται και οι αισθητηριακές παράμετροι του φαγητού, ή άλλες ψυχολογικές παράμετροι που σχετίζονται με συναισθήματα. Για παράδειγμα, πιστεύεται ότι τα άτομα καταναλώνουν υδατάνθρακες στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν τη διάθεσή τους – ο μηχανισμός πίσω από αυτήν τη συμπεριφορά είναι η αύξηση των επιπέδων σεροτονίνης του εγκεφάλου (ουσία που παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της διάθεσης και της όρεξης). Παρομοίως, έχει προταθεί ότι ψυχο-δραστικές ουσίες στη σοκολάτα είναι υπεύθυνες για αυτή τη λαχτάρα για κατανάλωσή της. Ωστόσο, έρευνες δείχνουν ότι τελικά οι αισθητηριακές ιδιότητες είναι αυτές που παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στην εκδήλωση της λαχτάρας για κατανάλωση σοκολάτας.

Ποια είναι η σημασία των παραπάνω για τους περισσότερους ανθρώπους;

Παρόλο που ο όρος «εθισμός» δεν είναι ο πλέον κατάλληλος, κατευθύνει το μυαλό σε μια σημαντική πλευρά της υγιούς διατροφικής συμπεριφοράς – την ικανότητα διατήρησης του ελέγχου κατανάλωση τροφής.

Ενώ η άσκηση και οι υγιεινές διατροφικές συνήθειες αποδεδειγμένα οδηγούν τους περισσότερους ανθρώπους σε καλύτερη υγεία, μια πρόσφατη έρευνα από τον τομέα τον νευρολογικών επιστημών, καθώς επίσης και νέα ευρήματα που δείχνουν ότι το ισχυρότερο εγκεφαλικό κύκλωμα ελέγχου πρόσληψης τροφής ρυθμίζει και τον περιφερειακό μεταβολισμό του λίπους, μπορεί να βοηθήσουν τους ειδικούς να υποστηρίξουν καλύτερα τα άτομα των οποίων οι διατροφικές συνήθειες δεν συμβαδίζουν με τις προθέσεις τους.

Βιβλιογραφικές πηγές

1. Fallon S et al (2007). Food reward-induced neurotransmitter changes in cognitive brain regions. Neurochemical Research 32: 1772-1782.
2. Nogueiras R et al (2007). The central melanocortin system directly controls peripheral lipid metabolism. The Journal of Clinical Investigation. doi:10.1172/JCI31743
3. Rada P, Avena NM and Hoebel BG (2005). Daily bingeing on sugar repeatedly releases dopamine in the accumbens shell. Neuroscience. 134:737-44.
4. Rogers PJ and Smit HJ (2000). Food Craving and Food “Addiction”. A Critical Review of the Evidence From a Biopsychosocial Perspective. Pharmacology Biochemistry and Behaviour. 66:3-14.
5. Yanovski S (2003). Symposium: Sugar and Fat-From Genes to Culture. Sugar and Fat: Cravings and Aversions. Journal of Nutrition 133:835S-837S.